Tien Sleutelgeboden

Tien sleutelgeboden

Vindt hier de ruimte als weleer

en betuigt de kerk haar grootste eer:

luistert naar haar schip, haar beuken, haar toren,

schikt haar banken naar bekoren

en zorgt ook tijdig voor nieuw bloed

zo blijft de kerk ons gemeengoed.

Durft haar - oh, genade - desnoods te slopen

of zachtjes te laten rusten zonder preek,

zet de poort groots open,

laat de geesten niet besloten:

ga heen en bespreek.

Kerkengebouwen dwingen ontzag af. Met hun monumentale uitstraling vullen ze de openbare ruimte tot ver voorbij de grenzen van hun percelen. Ze staan centraal in dorpen of wijken en worden omzoomd door marktpleinen, kleinhandel, horeca, maar ook door kerkhoven, kunstwerken en oorlogsmonumenten. Hun torens zijn bakens, oriëntatiepunten. Zowel fysiek, als mentaal. Want kerken vormen niet alleen ankerpunten in onze openbare ruimte, ze staan ook op monumentale manieren centraal in het gemeenschapsleven.

Scharniermoment

De voorbije decennia gebeurde er iets opmerkelijk. Wereldbeelden kantelden en we bleven weg uit de kerk. Het reguliere gebruik van kerken - met christelijke erediensten, rituelen op scharniermomenten in levens en gemeenschappelijke vieringen van het christelijke geloof - daalde haast exponentieel. De secularisering is een feit. Eeuwenlang vormden kerkgebouwen de decors voor de overgangsmomenten in onze levens, vandaag breekt voor de kerkgebouwen zelf een scharniermoment aan. Veel kerken staan het grootste deel van de tijd leeg. Momenteel bestaat er nog een generatie van toegewijde anciens die zich ontfermt over kerkgebouwen, maar over heel Vlaanderen zien we dat die trouwe vrijwilligers vergrijzen. Soms kunnen ze de zorg voor hun geliefde kerkgebouw niet langer torsen.

Tijden van overdracht

Soms blijven kerken daardoor verweesd achter. Dat is tragisch. Om dat te voorkomen, is het nodig om nu de toekomst van kerkgebouwen te bespreken. Open. Eerlijk. Transparant. Om zo — via wederzijds begrip en met respect voor verleden én toekomst — kerkgebouwen over te dragen aan nieuwe generaties. Die nieuwe generatie zal voor het eerst in lange tijd niet uitsluitend bestaan uit gelovigen in de klassieke zin van het woord. Maar idealiter zijn het wel mensen die het belang van kerken voor de identiteit van een gemeenschap naar waarde schatten. Mensen die de emotionele en mentale waarde voor het collectief aanvoelen en erkennen. Mensen die de monumentale gebouwen de toekomst in kunnen gidsen.

Projectbureau Herbestemming Kerken

Het scharniermoment, de generatiewissel en de bijhorende uitdagingen zijn de Vlaamse Overheid niet ontgaan. Het projectbureau Herbestemming Kerken brengt de gebouwen in kaart en onderzoekt mogelijke scenario’s voor heel wat kerkgebouwen. Vlaanderen telt aan het begin van dit derde millennium
 ongeveer 1786 parochiekerken, maar slechts 500 priesters. In 2026 zal ongeveer de helft van die priesters op pensioen zijn gegaan. Een studie van Kerk & Leven uit 2017 schat dat er nog 237 actieve priesters zullen zijn tegen 2030. Dan rest ons slechts 1 pastoor per 9 kerken. Het spreekt voor zich dat die niet op 9 plekken tegelijkertijd aanwezig kan zijn. De snelheid van die evolutie valt niet te onderschatten. Het gaat zo snel, dat we moeilijk allemaal afzonderlijk oplossingen kunnen bedenken voor individuele kerken. In de schoot van het projectbureau Herbestemming Kerken werd ongeveer 10% van de parochiekerken bestudeerd. Een groot deel van de bestudeerde kerkgebouwen komt in aanmerking voor verbreding van het gebruik. Dat wil zeggen dat er naast de traditionele hoofdfunctie van plek voor liturgische diensten ook een nevenfunctie kan worden toegevoegd, of dat het kerkgebouw een volledig nieuwe bestemming kan krijgen. Voor sommige kerken is het proces van transitie al ingezet.

Studio Open Kerken

Er rest nog veel werk. Op een decennium tijd zullen we als samenleving moeten nadenken over de hoofd- en nevenbestemmingen. Aanpassingen doen aan een grote, oude, bepalende structuur zoals een kerk vergt een brede blik en de integratie van verschillende perspectieven. Het projectbureau Herbestemming Kerken schakelde daarom verschillende, interdisciplinaire teams in. Onder de vlag ‘Studio Open Kerken’ bundelden RE-ST, TRANS, Petillon Ceuppens architecten, Endeavour en Roel De Ridder hun expertise in een tijdelijk samenwerkingsverband. Samen bestudeerden ze thema’s als mogelijke beheermodellen, tijd- of projectplanning, kerkarchitectuur, bouwhistorische en bouwfysische waarde, financiële modellen, ontwerpend vermogen, symbolische waarde en gemeenschapsvormend potentieel. Doorheen de trajecten nam het team de rol op van intendant, moderator en participatieve facilitator.

Vlugschrift als oproep

RE-ST, Endeavour en Roel De Ridder zetten nu samen een volgende stap. Als een organische uitloper van het projectteam stellen we dit vlugschrift samen. Daarin reflecteren we op ontmoetingen en gesprekken, voeden en nuanceren we de discussie, en duiden we het enorme potentieel van kerkgebouwen. Dit vlugschrift vormt wat ons betreft geen eindrapport. Nee. Dit is een volgende stap. Een aanzet voor een nieuw traject. In dit vlugschrift breken we een lans voor een gesprek over de toekomst van het kerkelijk patrimonium. Voor een brede, open dialoog. Want als we niets doen, als we niet in dialoog durven gaan over de toekomst van kerkgebouwen, dan zal er onverschilligheid optreden. Dan zullen kerken doodbloeden, verloederen, of nieuwe bestemmingen krijgen die weinig meerwaarde hebben voor de gemeenschap. Dat kunnen we voorkomen. Vandaag kunnen verschillende generaties samen een gesprek aangaan. In en door dat gesprek kunnen we het mentale verval tegengaan, om zo het fysieke verval te voorkomen. Met zo’n gesprek zorgen we ervoor dat mensen de kerken blijven koesteren, vandaag én morgen.

Dit vlugschrift vormt onze reflectie op de ontelbare gesprekken met kerkraden, parochianen, vrijwilligers, gemeentebesturen en kerkelijke overheden. We geloven dat veel kerkgebouwen zich op scharnierpunten in hun bestaan bevinden. Met dit vlugschrift hopen we een aanzet te geven voor een veerkrachtige toekomst van kerkgebouwen in Vlaanderen. We hebben onze inzichten vertaald in tien ‘sleutel’geboden. Tien geboden die de sleutelpositie van onze kerken willen onderschrijven en aangeven dat er sleutels voorhanden zijn om de deuren te openen. En dat is nodig. Kerken zijn gebouwen waar we generatie na generatie aan bouwen en sleutelen. Elke generatie moet een
 andere manier vinden om haar steentje bij te dragen of de sleutel door te geven.

vlugschrift-tien-sleutelgeboden.pdf